Tâm lý học – Học tập qua quan sát (mô phỏng)

Ánh nắng mùa hè chiếu sáng rực rỡ trên một dải bãi biển hoang vắng. Đột nhiên, một cái đầu xám nhỏ xuất hiện từ cát, sau đó là cái thứ hai và thứ ba. Chẳng bao lâu, bãi biển đầy ắp rùa con loggerhead. Mặc dù chỉ mới chào đời vài phút, những con rùa non này biết chính xác phải làm gì. Vây của chúng không hiệu quả lắm trong việc di chuyển trên cát nóng, nhưng chúng vẫn tiếp tục tiến lên, theo bản năng. Một số con nhanh chóng bị các con mòng biển bay lượn trên đầu bắt gọn và những con khác trở thành bữa trưa cho các con cua ma đói bụng chui ra từ hang của chúng. Mặc dù gặp nhiều nguy hiểm như vậy, rùa non vẫn quyết tâm rời khỏi tổ an toàn của chúng và tìm đến đại dương.
Không xa dải bãi biển này, Ben và con trai của anh ấy, Julian, đang chèo ra biển trên những tấm ván lướt sóng. Một con sóng ập đến. Julian cúi người trên ván, sau đó nhảy lên và lướt sóng vài giây trước khi mất thăng bằng . Anh trồi lên từ nước kịp lúc để xem cha mình lướt trên mặt sóng.

Khác với rùa con, vốn biết cách tìm đến biển và bơi mà không cần sự giúp đỡ từ cha mẹ, chúng ta không được sinh ra với khả năng biết bơi (hay lướt sóng). Tuy nhiên, chúng ta tự hào về khả năng học hỏi của mình. Thực tế, trong hàng nghìn năm và xuyên suốt các nền văn hóa, chúng ta đã tạo ra các tổ chức dành riêng cho việc học tập. Nhưng bạn đã bao giờ tự hỏi chính xác làm thế nào chúng ta học hỏi? Những quá trình nào đang hoạt động khi chúng ta dần biết những gì chúng ta biết? Chương này tập trung vào những cách chính mà qua đó học tập diễn ra.

— Trích dịch từ cuốn sách Psychology 2e trên Openstax

— Phần 1: Điều kiện hóa cổ điển

— Phần 2: Điều kiện hóa hoạt động 

Các phần trước của chương này đã tập trung vào điều kiện hóa cổ điển và điều kiện hóa hoạt động, là những hình thức học tập liên kết. Trong học tập qua quan sát (observational learning), chúng ta học bằng cách quan sát người khác và sau đó bắt chước, hoặc mô phỏng, những gì họ làm hoặc nói. Ví dụ, bạn đã bao giờ lên YouTube để tìm video hướng dẫn làm một việc gì đó chưa? Những người thực hiện hành vi bắt chước được gọi là các mô hình (models). Nghiên cứu cho thấy rằng học tập mô phỏng này liên quan đến một loại neuron cụ thể, được gọi là neuron gương (Hickock, 2010; Rizzolatti, Fadiga, Fogassi, & Gallese, 2002; Rizzolatti, Fogassi, & Gallese, 2006).

Con người và các loài động vật khác đều có khả năng học tập qua quan sát. Ví dụ, trong một nghiên cứu về học tập xã hội ở tinh tinh, các nhà nghiên cứu đã đưa hộp nước ép có ống hút cho hai nhóm tinh tinh bị giam cầm. Nhóm đầu tiên nhúng ống hút vào hộp nước ép và sau đó hút một lượng nhỏ nước ép ở đầu ống hút. Nhóm thứ hai hút nước ép trực tiếp qua ống hút, lấy được nhiều nước ép hơn. Khi nhóm đầu tiên, “những kẻ nhúng”, quan sát nhóm thứ hai, “những kẻ hút”, bạn nghĩ chuyện gì đã xảy ra? Tất cả “những kẻ nhúng” trong nhóm đầu tiên đều chuyển sang hút trực tiếp qua ống hút. Bằng cách đơn giản quan sát các tinh tinh khác và mô phỏng hành vi của chúng, họ đã học được rằng đây là phương pháp hiệu quả hơn để lấy nước ép (Yamamoto, Humle, và Tanaka, 2013).

Bắt chước đôi khi được gọi là hình thức tán dương cao nhất. Nhưng hãy xem xét trải nghiệm của Claire với việc học tập qua quan sát. Con trai chín tuổi của Claire tên là Jay, cậu bé liên tục gặp rắc rối ở trường và không nghe lời ở nhà. Claire lo sợ rằng Jay sẽ giống như các anh của cô, hai người trong số họ đang ở trong tù. Một ngày, sau một ngày tồi tệ khác ở trường và một nhận xét tiêu cực khác từ giáo viên, trong tình trạng tức giận Claire đã đánh con trai mình bằng dây thắt lưng để khiến cậu bé ngoan ngoãn. Tối hôm đó, khi Claire đặt con đi ngủ, cô đã thấy con gái bốn tuổi của mình là Anna, cầm một sợi dây thắt lưng và đánh con gấu bông của mình. Claire kinh hoàng nhận ra rằng Anna đang bắt chước mình. Đó là lúc Claire biết rằng cô muốn kỷ luật con cái theo một cách khác.

Giống như Tolman, người đã thực hiện các thí nghiệm với chuột cho thấy một thành phần nhận thức đối với học tập, ý tưởng của nhà tâm lý học Albert Bandura về học tập khác với những nhà hành vi nghiêm ngặt. Bandura và các nhà nghiên cứu khác đã đề xuất một nhánh của chủ nghĩa hành vi được gọi là lý thuyết học tập xã hội, bao gồm các quá trình nhận thức. Theo Bandura, chủ nghĩa hành vi thuần túy không thể giải thích được tại sao việc học có thể diễn ra trong sự vắng mặt của sự củng cố bên ngoài. Ông cảm thấy rằng các trạng thái tinh thần nội tại cũng phải có vai trò trong việc học và rằng học tập qua quan sát bao gồm nhiều hơn chỉ là bắt chước. Trong bắt chước, một người chỉ đơn giản là sao chép những gì mô hình làm. Học tập qua quan sát phức tạp hơn nhiều. Theo Lefrançois (2012), có một số cách mà học tập qua quan sát có thể diễn ra:

1. Bạn học một phản ứng mới. Sau khi xem đồng nghiệp của mình bị sếp la mắng vì đến muộn, bạn bắt đầu rời nhà sớm hơn 10 phút để không bị muộn.
2. Bạn chọn có bắt chước mô hình hay không dựa trên những gì bạn thấy xảy ra với mô hình. Hãy nhớ Julian và cha của mình? Khi học lướt sóng, Julian có thể quan sát cách cha mình đứng vững trên ván lướt sóng và sau đó cố gắng làm theo. Ngược lại, Julian có thể học cách không chạm vào bếp nóng sau khi nhìn thấy cha mình bị bỏng trên bếp.
3. Bạn học một quy tắc chung mà bạn có thể áp dụng cho các tình huống khác.

Bandura xác định ba loại mô hình: trực tiếp, bằng lời, và biểu tượng. Một mô hình trực tiếp thể hiện hành vi trực tiếp, chẳng hạn như khi Ben đứng trên ván lướt sóng để Julian có thể thấy cách anh ấy làm. Một mô hình hướng dẫn bằng lời không thực hiện hành vi mà thay vào đó giải thích hoặc mô tả hành vi, chẳng hạn như khi huấn luyện viên bóng đá nói với các cầu thủ trẻ đá bóng bằng cạnh của bàn chân, không phải bằng mũi chân. Một mô hình biểu tượng có thể là các nhân vật hư cấu hoặc người thực hiện hành vi trong sách, phim, chương trình truyền hình, trò chơi điện tử, hoặc các nguồn trên Internet.

Tất nhiên, chúng ta không học một hành vi chỉ bằng cách quan sát một mô hình. Bandura đã mô tả các bước cụ thể trong quá trình mô phỏng cần phải tuân theo nếu học tập muốn thành công: chú ý, ghi nhớ, tái hiện và động lực.

Trước tiên, bạn phải tập trung vào những gì mô hình đang làm—bạn phải chú ý. Tiếp theo, bạn phải có khả năng giữ lại, hoặc nhớ, những gì bạn đã quan sát; đây là sự ghi nhớ. Sau đó, bạn phải có khả năng thực hiện hành vi mà bạn đã quan sát và ghi nhớ; đây là sự tái hiện. Cuối cùng, bạn phải có động lực. Bạn cần muốn sao chép hành vi, và liệu bạn có động lực hay không phụ thuộc vào những gì đã xảy ra với mô hình. Nếu bạn thấy rằng mô hình đã được củng cố cho hành vi của họ, bạn sẽ có động lực hơn để sao chép họ. Điều này được gọi là củng cố gián tiếp. Mặt khác, nếu bạn quan sát mô hình bị phạt, bạn sẽ ít động lực hơn để sao chép họ. Điều này được gọi là trừng phạt gián tiếp. Ví dụ, hãy tưởng tượng rằng Allison bốn tuổi đã quan sát chị gái lớn hơn Kaitlyn chơi với mỹ phẩm của mẹ, và sau đó thấy Kaitlyn bị phạt khi mẹ của họ vào phòng. Sau khi mẹ rời phòng, Allison đã bị cám dỗ để chơi với mỹ phẩm, nhưng cô bé không muốn bị phạt. Bạn nghĩ cô bé đã làm gì? Khi bạn thực sự thể hiện hành vi mới, sự củng cố bạn nhận được sẽ ảnh hưởng đến việc liệu bạn có lặp lại hành vi đó hay không.

Bandura đã nghiên cứu hành vi mô phỏng, đặc biệt là hành vi hung hăng và bạo lực của trẻ em khi mô phỏng hành vi của người lớn (Bandura, Ross, & Ross, 1961). Ông đã thực hiện một thí nghiệm với một con búp bê bơm hơi dài 152 cm, mà ông gọi là búp bê Bobo. Trong thí nghiệm, hành vi hung hăng của trẻ em bị ảnh hưởng bởi việc giáo viên có bị phạt vì hành vi của mình hay không. Trong một kịch bản, một giáo viên hành động hung hăng với con búp bê, đánh, ném và thậm chí đấm con búp bê, trong khi một đứa trẻ quan sát. Có hai loại phản ứng của trẻ em đối với hành vi của giáo viên. Khi giáo viên bị phạt vì hành vi xấu của mình, trẻ em giảm xu hướng hành động như cô ấy. Khi giáo viên được khen ngợi hoặc bị phớt lờ (và không bị phạt vì hành vi của mình), trẻ em bắt chước những gì cô ấy đã làm, và thậm chí những gì cô ấy đã nói. Chúng đấm, đá và hét vào con búp bê.

Các kết luận của nghiên cứu này là gì? Bandura kết luận rằng chúng ta quan sát và học hỏi, và rằng việc học này có thể có cả tác động tích cực và tiêu cực. Các mô hình tích cực (prosocial) có thể được sử dụng để khuyến khích hành vi xã hội chấp nhận. Các bậc cha mẹ đặc biệt nên lưu ý kết quả này. Nếu bạn muốn con cái đọc sách, hãy đọc cho chúng nghe. Hãy để chúng thấy bạn đọc sách. Giữ sách trong nhà của bạn. Nói về những cuốn sách yêu thích của bạn. Nếu bạn muốn con cái khỏe mạnh, hãy để chúng thấy bạn ăn uống đúng cách và tập thể dục, và dành thời gian tham gia các hoạt động thể dục cùng nhau. Điều tương tự cũng áp dụng cho các phẩm chất như lòng tốt, lịch sự và trung thực. Ý chính là trẻ em quan sát và học hỏi từ cha mẹ của chúng, thậm chí cả đạo đức của cha mẹ, vì vậy hãy nhất quán và bỏ qua câu nói cũ “Hãy làm như tôi nói, không phải như tôi làm,” vì trẻ em có xu hướng sao chép những gì bạn làm thay vì những gì bạn nói. Ngoài cha mẹ, nhiều nhân vật công chúng, như Martin Luther King Jr. và Mahatma Gandhi, được xem là các mô hình tích cực có khả năng truyền cảm hứng cho sự thay đổi xã hội toàn cầu. Bạn có thể nghĩ ra ai đó đã là một mô hình tích cực trong cuộc sống của bạn không?

Các tác động tiêu cực của học tập qua quan sát cũng đáng được đề cập. Như bạn đã thấy từ ví dụ của Claire ở đầu phần này, con gái của cô ấy đã quan sát hành vi hung hăng của Claire và sao chép nó. Nghiên cứu cho thấy rằng điều này có thể giúp giải thích tại sao các nạn nhân của lạm dụng thường trở thành kẻ lạm dụng khi trưởng thành (Murrell, Christoff, & Henning, 2007). Thực tế, khoảng 30% nạn nhân của lạm dụng trẻ em trở thành các bậc cha mẹ lạm dụng (Bộ Y tế & Phúc lợi Hoa Kỳ, 2013). Chúng ta có xu hướng làm những gì chúng ta biết. Trẻ em lớn lên chứng kiến cha mẹ giải quyết cơn giận và sự thất vọng bằng các hành vi bạo lực và hung hăng thường học cách hành xử theo cách đó.

Một số nghiên cứu cho rằng các chương trình truyền hình, phim ảnh và trò chơi điện tử bạo lực cũng có thể có các tác động tiêu cực, mặc dù cần có thêm nghiên cứu để hiểu các khía cạnh tương quan và nguyên nhân của bạo lực trong phương tiện truyền thông và hành vi. Một số nghiên cứu đã tìm thấy mối liên hệ giữa việc xem bạo lực và hành vi hung hăng ở trẻ em (Anderson & Gentile, 2008; Kirsch, 2010; Miller, Grabell, Thomas, Bermann, & Graham-Bermann, 2012). Những phát hiện này có thể không đáng ngạc nhiên, khi một đứa trẻ tốt nghiệp trung học đã tiếp xúc với khoảng 200.000 hành động bạo lực bao gồm giết người, cướp bóc, tra tấn, đánh bom, đánh đập, và cưỡng hiếp thông qua các hình thức truyền thông khác nhau (Huston et al., 1992). Không chỉ việc xem bạo lực trong phương tiện truyền thông có thể ảnh hưởng đến hành vi hung hăng bằng cách dạy mọi người hành động như vậy trong các tình huống thực tế, mà còn đã được gợi ý rằng việc tiếp xúc liên tục với các hành động bạo lực cũng làm mọi người trở nên vô cảm với nó. Các nhà tâm lý học đang làm việc để hiểu động lực này.

— Trích dịch từ cuốn sách Psychology 2e trên Openstax