Lịch sử thế giới: Các nguồn tư liệu

— Trích dịch từ cuốn sách World History, Volume 1: to 1500 trên Openstax

Lịch sử là gì? Lịch sử có phải chỉ đơn giản là những ghi chép về những gì con người đã làm? Hay như nhà văn Maya Angelou, đó là một cách để đối diện với nỗi đau của quá khứ và vượt qua nó? Hay như Winston Churchill, đó là biên niên sử của những người chiến thắng, một sự diễn giải của những ai viết ra nó? Lịch sử là tất cả những điều này và còn nhiều hơn thế nữa. Trên hết, đó là con đường giúp chúng ta hiểu lý do tại sao chúng ta lại trở thành con người như hiện tại, cả những điều vĩ đại lẫn những khiếm khuyết. Đó là cách để chúng ta hiểu bản thân mình và thay đổi theo hướng tốt đẹp hơn.

Tuy nhiên, lịch sử chỉ có thể thực hiện được chức năng này nếu nó phản ánh đúng sự thật của quá khứ. Lịch sử không phải là cách để che giấu những mặt tối của bản chất con người, cũng không thể là công cụ để biện minh cho hành động của các thế hệ trước. Nhiệm vụ của nhà sử học là phải vẽ lên một bức tranh rõ ràng nhất dựa trên các nguồn tư liệu.

Vậy liệu lịch sử có bao giờ là một câu chuyện hoàn hảo về con người? Không. Có những tiếng nói mà chúng ta có thể không bao giờ nghe được. Tuy nhiên, mỗi cuốn sách lịch sử mới được viết và mỗi nguồn tư liệu mới được khám phá đều mang lại một ghi chép ngày càng chính xác hơn về các sự kiện trên toàn thế giới.

Các nhà sử học đưa ra các diễn giải về quá khứ dựa trên các nguồn tư liệu. Từ các chữ tượng hình cổ đại đến các tác phẩm nghệ thuật, đến các bài đăng trên blog, từ những lịch sử và tiểu sử được viết bởi các học giả sau này đến Google Maps, các nguồn tư liệu giúp chúng ta xây dựng những diễn giải về câu chuyện của con người.

Có hai loại nguồn tư liệu lịch sử chính, đó là nguồn tư liệu sơ cấp và thứ cấp. Một nguồn tư liệu sơ cấp là cánh cửa dẫn đến quá khứ vì nó là một đối tượng hoặc tài liệu đến trực tiếp từ thời kỳ mà nó đề cập. Nguồn tư liệu sơ cấp có thể là tài liệu của chính phủ, thực đơn từ nhà hàng, nhật ký, thư từ, nhạc cụ, ảnh chụp, chân dung vẽ từ đời thực, bài hát, v.v.. Nếu một nhà sử học đang nghiên cứu về Ai Cập cổ đại, thì một bức tượng của một vị pharaoh là nguồn tư liệu sơ cấp cho thời kỳ đó, cũng như các chữ tượng hình kể về triều đại của vị pharaoh đó. Nguồn tư liệu sơ cấp, khi chúng ta có được, thường được coi là có giá trị hơn các nguồn khác vì chúng gần nhất với thời điểm sự kiện được nghiên cứu. Ví dụ, hãy nghĩ về một phiên tòa: lý tưởng nhất là tổ chức phiên tòa nhanh chóng để lời khai của nhân chứng còn tươi mới và do đó đáng tin cậy hơn. Theo thời gian, mọi người có thể quên, có thể vô thức thêm hoặc bớt một phần ký ức, và có thể bị ảnh hưởng để diễn giải sự kiện khác đi.

Nguồn tư liệu thứ cấp là những tài liệu hoặc hiện vật được viết hoặc tạo ra sau khi sự kiện đã xảy ra. Một cuốn tiểu sử thế kỷ 20 về một pharaoh Ai Cập là nguồn tư liệu thứ cấp, cũng như bản đồ vẽ vào những năm 1960 để xác định các địa điểm chiến đấu trong Thế chiến II (1939–1945) hoặc một bài đăng trên blog của người phụ trách bảo tàng về những thành tựu nghệ thuật của triều đại Minh (1368–1644). Những loại nguồn học thuật này rất quan trọng cho sự phát triển của tri thức lịch sử và thường là nơi bắt đầu để hiểu các sự kiện trong quá khứ. Nguồn tư liệu thứ cấp rất hữu ích trong việc đặt bối cảnh và liên kết chủ đề với các sự kiện khác cùng thời kỳ. Chúng cũng cung cấp khả năng tiếp cận nghiên cứu học thuật dựa trên các nguồn sơ cấp bị hạn chế về ngôn ngữ hoặc địa lý. Nghiên cứu tốt đòi hỏi phải sử dụng cả hai loại nguồn tư liệu và cần lưu ý đến lịch sử sử học (nghiên cứu cách mà các nhà sử học khác đã diễn giải và viết về quá khứ).

Không phải tất cả các nguồn tư liệu sơ cấp đều giống nhau. Lịch sử chính thức bắt đầu từ khi chữ viết ra đời, khi con người bắt đầu ghi chép có chủ đích và cho rằng việc lưu giữ quá khứ là một việc đáng làm. Điều này không có nghĩa là không có giá trị nào từ các lịch sử truyền miệng của những xã hội chưa biết viết, hoặc từ các bức tranh trên hang động thời tiền sử và các hiện vật khảo cổ. Tuy nhiên, đối với các nhà sử học, văn bản là bằng chứng chính xác hơn để xây dựng câu chuyện lịch sử. Ví dụ, hãy tưởng tượng một tạp chí hiện đại với một ngôi sao nhạc rock hoặc pop trên trang bìa, mặc theo phong cách sống động hoặc gợi cảm. Nếu đó là mẩu bằng chứng duy nhất tồn tại sau năm trăm năm nữa, các nhà sử học sẽ diễn giải thời đại của chúng ta như thế nào? Nếu không có bối cảnh, việc diễn giải quá khứ sẽ khá khó khăn. Nghiên cứu hiện vật chắc chắn có giá trị, nhưng văn bản cung cấp cho chúng ta sự rõ ràng hơn. Ngay cả khi bìa tạp chí chỉ có một dòng chú thích như “Ngôi sao nhạc pop đang nổi tiếng”, các nhà sử học tương lai sẽ có nhiều thông tin hơn so với chỉ từ bức ảnh. Tuy nhiên, ngay cả các nguồn văn bản cũng phải được tiếp cận một cách thận trọng. “Tin giả” không phải là hiện tượng mới, nhưng tốc độ lan truyền của nó ngày nay là chưa từng có. Cần tìm hiểu bối cảnh đầy đủ của bất kỳ nguồn tin nào và tìm kiếm sự đối chứng.

Việc phát triển các kỹ năng cần thiết để diễn giải nguồn tư liệu sơ cấp khá mất thời gian. Ví dụ, hãy xem xét việc đọc một bài thơ. Bạn có thể hiểu theo nghĩa đen của từ ngữ. Nhưng điều đó hiếm khi phản ánh đúng ý nghĩa mà nhà thơ muốn truyền đạt. Bạn cũng phải tìm kiếm các sắc thái, ý nghĩa ẩn giấu hoặc các phép ẩn dụ lặp đi lặp lại. Chúng ta tiếp cận một nguồn tư liệu sơ cấp theo cách tương tự.

Có bốn yếu tố chính cần xem xét khi diễn giải các nguồn tư liệu: tác giả, độc giả, mục đích và bối cảnh. Dưới đây là một số câu hỏi quan trọng bạn nên tự đặt ra khi khám phá một nguồn mới:

1. Nguồn tư liệu này thuộc loại nào? Tài liệu của chính phủ có mục đích khác với nhật ký cá nhân. Một cựu tổng thống bình luận về một vấn đề chính trị sẽ có quan điểm khác với một diễn viên hài khi bình luận về cùng vấn đề.
2. Ai là tác giả của nguồn tư liệu này và tại sao họ viết nó? Tác giả chỉ chịu trách nhiệm ghi lại thông tin hay có tham gia vào sự kiện đó? Tác giả có đáng tin cậy không, hay họ có động cơ riêng?
3. Bối cảnh lịch sử là gì? Nguồn tư liệu này liên quan như thế nào đến các sự kiện được đề cập?

Chính những câu trả lời sẽ quyết định giá trị mà nguồn tư liệu đó mang lại cho bức tranh tổng thể.

Trong một thế giới mà rất nhiều nguồn tư liệu có sẵn dưới dạng kỹ thuật số, việc tìm kiếm trực tuyến là một cách tiện lợi để nghiên cứu. Tuy nhiên, internet chứa đựng cả thông tin sai lệch lẫn nguồn tư liệu chính thống. Các nhà sử học đánh giá vai trò quan trọng của cả nguồn tư liệu sơ cấp và thứ cấp, đặc biệt là trực tuyến. Vậy thế nào về một nguồn tư liệu tốt? Ví dụ, không có khả năng rằng tài liệu học thuật thực sự sẽ xuất hiện ngay trên trang đầu tiên của một kết quả tìm kiếm Google, trừ khi các từ khóa tìm kiếm bao gồm các cụm từ chính hoặc sử dụng các công cụ tìm kiếm mục tiêu như Google Scholar. Các bách khoa toàn thư trực tuyến có thể là một nơi tốt để bắt đầu nghiên cứu, nhưng chúng chỉ nên là bàn đạp để đi đến nghiên cứu sâu hơn.

Dù bạn đang viết một bài nghiên cứu, một bài đăng thảo luận trực tuyến, hay thậm chí là một tác phẩm viết sáng tạo, các nguồn tư liệu càng tốt, thì bài viết của bạn sẽ càng thuyết phục. Các trang như Wikipedia và Encyclopedia.com cung cấp một cái nhìn nhanh về nội dung, nhưng chúng không đủ sâu để cho phép bạn tư duy phê phán cần thiết để tạo ra một tác phẩm chất lượng. Tuy nhiên, chúng hữu ích trong việc giới thiệu một chủ đề mà bạn có thể chưa quen thuộc. Và nếu bạn bắt đầu với các nguồn từ bách khoa toàn thư, bạn có thể tìm ra các con đường dẫn đến các nguồn tốt hơn. Chúng có thể khơi dậy những hướng nghiên cứu mới hoặc cung cấp thông tin tham khảo có thể dẫn bạn đến những tài liệu chất lượng hơn.

Luôn đảm bảo rằng bạn có thể xác định ai là người tạo ra trang web. Đó có phải là một học giả, một bảo tàng, hay một tổ chức nghiên cứu không? Nếu đúng, có khả năng tài liệu đó đáng tin cậy. Thông tin có được trích dẫn không? Và những nguồn tài liệu đó có khách quan và đáng tin cậy không? Bạn có thể kiểm chứng thông tin của trang web không?

Các nguồn tài liệu chính bằng văn bản thường được coi là nguồn tài nguyên quý giá nhất cho các nhà sử học. Chúng thường cung cấp bối cảnh và thông tin đầy đủ hơn so với các loại nguồn khác và đôi khi tiết lộ được ý định của người viết. Tuy nhiên, ngay cả những nguồn này cũng phải được tiếp cận một cách có phương pháp và kỹ lưỡng. Chúng ta cần đánh giá tác giả, đối tượng mà tài liệu hướng tới, mục đích và bối cảnh để có thể giải thích chính xác một tài liệu chính. Một số câu hỏi bạn có thể hỏi khi xem xét tài liệu là: Ai đã viết tác phẩm này và hoàn cảnh của họ ra sao? Điều gì quan trọng đối với tác giả? Tại sao tác giả lại viết những điều đó? Trong một số trường hợp, câu trả lời sẽ khá rõ ràng. Trong các trường hợp khác, cần một sự phân tích sâu hơn có thể biết động cơ ẩn giấu.

Bạn cũng cần xem xét đối tượng của tài liệu: Tài liệu này viết cho ai? nhằm mục đích công khai hay riêng tư? Đây là một bức thư gửi cho một người bạn hay một bài tiểu luận gửi để xuất bản? Trong thời hiện đại, ví dụ như một tin nhắn gửi cho bạn bè hay cho mẹ, thì tin nhắn đó sẽ là một nguồn tư liệu cho các nhà sử học trong tương lai. Nhưng việc biết ai đã gửi và gửi cho ai sẽ là điều cốt yếu để giải thích chính xác.

Ngoài ra, bạn nên nghĩ về mục đích của tài liệu: Tại sao tài liệu này được viết ra? Nó có nhằm mục đích cung cấp một bản tường thuật sự kiện khách quan? Hay nó muốn thuyết phục người đọc? Hoặc có thể đó là một sự bịa đặt hoàn toàn? Thông thường, người viết thường viết những điều để thể hiện bản thân mình theo cách tốt nhất hơn là để bộc lộ điểm yếu.

Cuối cùng, bạn nên xem xét các điều kiện hoàn cảnh khi tài liệu được tạo ra. Một số câu hỏi bạn có thể tự hỏi bao gồm: Tài liệu được viết trong thời điểm nào và thời điểm đó như thế nào? Điều gì đã xảy ra khi tác giả viết tài liệu này? Có bất kỳ sự đe dọa hoặc căng thẳng nào không? Đó có phải là thời kỳ chiến tranh hay hòa bình? Có xung đột tôn giáo hay khủng hoảng kinh tế không? Có cuộc khủng hoảng sức khỏe nào không? Có thiên tai nào không? Người viết có đang phòng thủ hoặc vận động cho một cuộc tấn công không? Chúng ta có đang bỏ qua các quan điểm hoặc tiếng nói khác mà chúng ta mong muốn được nghe không?

Những câu trả lời cho các câu hỏi này sẽ định hình cách bạn diễn giải nguồn tư liệu sơ cấp và giúp bạn tiếp cận gần hơn với ý nghĩa thực sự của nó. Hầu hết các nguồn tư liệu văn bản đều mang những ý nghĩa sâu xa hơn những gì hiển hiện trên bề mặt, và nhiệm vụ của nhà sử học là khám phá ra những ý nghĩa đó. Hãy luôn ghi nhớ những câu hỏi này bất cứ khi nào bạn tiến hành nghiên cứu lịch sử hoặc cân nhắc về độ chính xác của thông tin mà bạn tiếp cận.

Để rèn luyện kỹ năng sử dụng những câu hỏi này, hãy xem xét hai bài viết trong Sự xuất hiện của người Tây Ban Nha tại thủ đô Aztec, được viết gần nhau về mặt thời gian và đề cập đến các chủ đề tương tự từ những quan điểm khác nhau. Theo tài liệu đầu tiên, được viết vào năm 1519 bởi Hernán Cortés, người bản địa tại châu Mỹ rất vui mừng khi trở thành thần dân của Tây Ban Nha khi những người chinh phục châu Âu đến. Người Aztec, kể lại cuộc chạm trán với người Tây Ban Nha, mô tả rằng người Tây Ban Nha đã giết ngay cả những người không vũ trang, điều mà tác giả cho là man rợ. Vậy các nhà sử học nên làm gì với những văn bản có sự mâu thuẫn lớn như vậy? Làm thế nào để họ quyết định được mỗi tài liệu đóng góp gì cho câu chuyện thực về cuộc chinh phục Mexico? Khi đọc, hãy giữ những câu hỏi này trong tâm trí.

Các nhà sử học bắt đầu công việc của mình với một câu hỏi nghiên cứu và tìm kiếm các nguồn tài liệu cần thiết để xây dựng một câu chuyện chân thực nhằm trả lời câu hỏi đó. Một thách thức là các nguồn tài liệu viết, dù rất có giá trị, nhưng thường bỏ qua những chi tiết quan trọng. Ví dụ, nhiều tài liệu chỉ nói về cuộc sống của tầng lớp thượng lưu. Việc tìm hiểu về các vị vua, hoàng hậu và những người cai trị trong quá khứ không quá khó khăn, nhưng gia đình họ thì sao? Những người hầu cận của họ? Còn những người dân thường sống dưới sự cai trị của họ thì thế nào?

Một số nhóm người vẫn là ẩn số trong các câu chuyện lịch sử vì có rất ít tài liệu ghi lại cuộc sống và trải nghiệm của họ. Vào những năm 1960, các nhà sử học bắt đầu cách mạng hóa ngành sử học bằng cách nghiên cứu lịch sử “từ dưới lên.” Nói cách khác, họ bắt đầu tập trung vào những nhóm người đã bị bỏ qua. Họ sử dụng các nguồn tài liệu như hồ sơ nhà thờ, báo chí và các phiên tòa để làm sáng tỏ cuộc sống của người nghèo và người mù chữ. Các phiên tòa là nơi mà lời nói của người dân từ mọi tầng lớp được ghi lại khi họ làm chứng hoặc bị cáo buộc; là nơi có những bức thư xin ân xá khi bị kết án. Những loại tài liệu này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về những người mà tiếng nói của họ hiếm khi được nghe thấy, cả khi họ còn sống và sau khi họ đã mất. Những bước tiến lớn đã được thực hiện trong lĩnh vực lịch sử xã hội, nơi tập trung vào các khía cạnh đời sống hằng ngày hơn là chính trị. Tuy nhiên, việc đại diện đầy đủ cho phụ nữ, người nghèo và các cộng đồng thiểu số vẫn gặp khó khăn vì thiếu hồ sơ tư liệu.

Những hạn chế này cũng có thể áp dụng cho các khu vực khác trên thế giới. Các nền văn minh có lịch sử lâu đời và dồi dào tài liệu thường có lịch sử đầy đủ hơn so với các khu vực khác. Chẳng hạn, rất nhiều điều được biết về lịch sử châu Âu và lịch sử Trung Quốc, cả hai đều có truyền thống lâu đời về chữ viết. Châu Âu có Herodotus, còn Trung Quốc có Sima Qian (Tư Mã Thiên). Herodotus, sống vào thế kỷ thứ năm TCN, được gọi là cha đẻ của sử học phương Tây; ông viết về các cuộc chiến tranh giữa Hy Lạp và Ba Tư. Sima Qian, sinh vào giữa thế kỷ thứ hai TCN, được gọi là cha đẻ của sử học Trung Quốc với tác phẩm “Sử ký,” một cuốn sử toàn cảnh về triều đại nhà Hán. Trung Đông và Ấn Độ cũng có những di sản văn bản phong phú. Tuy nhiên, lịch sử ở châu Phi và Mỹ Latinh ít được ghi lại đầy đủ hơn.

Trong trường hợp của Mỹ Latinh, tài liệu lịch sử đã bị thay đổi đáng kể khi người châu Âu đến. Tin rằng có nhiều văn bản của người bản địa mô tả về tôn giáo và văn hóa, những kẻ chinh phục đã cố tình phá hủy chúng. Việc viết lịch sử của châu Phi cũng phức tạp bởi lãnh thổ rộng lớn, sự đa dạng và quá khứ thuộc địa của nó. Do khí hậu khắc nghiệt, những tài liệu viết còn sót lại và thậm chí cả các bằng chứng khảo cổ học cũng không dễ tìm thấy và những gì còn tồn tại của lịch sử viết thường bị ảnh hưởng bởi quan điểm thiên lệch của những nhà quan sát thuộc địa. Các nghiên cứu mới đang xuất hiện ở cả hai khu vực này, được tạo ra bởi các nhà sử học nhìn nhận lịch sử bằng con mắt mới và cố gắng hiểu lịch sử như nó vốn có.

— Trích dịch từ cuốn sách World History, Volume 1: to 1500 trên Openstax