Giáo dục khai phóng trong đào tạo quản trị tại Học viện Agile

P1. Bắt đầu từ NeoManager

Ba năm trước, NeoManger – chương trình học tập dành cho nhà quản lí mới ra đời ngay trước thềm Covid.

Covid bắt NeoManager phải chuyển hẳn sang hình thức học tập số hóa: gặp gỡ trên lớp học Zoom để trao đổi bàn luận và nghe mentor hướng dẫn cách học + kể chuyện; về nhà đọc sách có phản biện + reflection, cộng với tự thực hành để rèn kĩ năng, và học thêm các hướng dẫn cụ thể trong các video ngắn (microlearning) qua nền tảng học tập trực tuyến.

Nhờ có hình thức này, sự học được duy trì bất chấp Covid diễn ra như thế nào. Ngay cả khi Covid kết thúc, việc học tập dựa trên nền tảng số (mà Học viện Agile gọi là “giáo dục số”) này trở thành “tiêu chuẩn”. Nó giúp cho các vấn đề về tắc đường, thời gian, phương tiện, chi phí, …. không còn là lí do để từ chối việc học.

NeoManager trên thực tế đã trở thành một “Trường học số (digital school) về Quản lí” trong thời đại Covid, và tiếp tục phát triển mạnh thời kì “hậu-covid”.

P2. Đông Tây khai phóng cả

Tối ngày 12/9/2022, cựu học viên NeoManager tổ chức một cuộc tụ tập kì lạ – một cuộc gặp gỡ và nói chuyện về ông Inamori Kazuo, một bậc vĩ nhân của nước Nhật và thế giới nói chung, để tri ân một người hiền cưỡi hạc về giời. Đó là một buổi kỉ niệm cảm động.

Anh chị em NeoManager thì không lại gì khuôn mặt ông cụ, vì không những bị ép đọc lại còn bị ép “viết reflection” về cái vừa đọc được nữa. Tôi chọn Inamori để mọi người học hỏi và suy ngẫm, là bởi vì đó đơn giản là một kho tàng tri thức to lớn. Cái minh triết thực tiễn của Inamori đặc sắc phong vị phương Đông, đẫm tinh thần Phật giáo nhập thế, là một thứ có nền văn hóa rất gần với tính cách số đông người Việt.

Nhưng Inamori chỉ là một vế. Vế bên kia là một Peter Drucker mà ai làm quản trị kiểu gì cũng phải nghe tên một vài lần. Đưa Drucker vào để học viên NeoManager học tập (nhưng tôi chắc là mentor, giảng viên NeoManger còn học được nhiều hơn) nghiên cứu và học hỏi không đơn thuần là chuyện lễ nghi, Drucker là một bầu trời.

Bên này là một minh triết phương Đông đầy hiện sinh, giàu trải nghiệm, rất đời, gần gũi như không khí ngay cả khi đề cập đến những vấn đề nghiêm túc về kinh doanh và quản trị. Bên kia là một hệ thống tư duy phương Tây tầng tầng lớp lớp, hết sức duy lí trong khi vẫn tràn nhiệt tâm, đề cao tính hiệu quả, luôn muốn đi đến cùng của hiểu biết và sẵn sàng đặt ra những câu hỏi hóc búa. Hai bên như hai mặt âm-dương của một chỉnh thể.

Đưa Drucker và Inamori vào thành tư liệu chính quy, không chỉ vì đó là hai mỏ vàng tri thức giàu có; mà còn ngầm ý về hai biểu tượng lãnh đạo, có thể xứng đáng thành khuôn mẫu classic (cổ điển không có nghĩa là cũ) để đi theo. Làm lại những việc làm tiêu biểu người giỏi trong ngành đã bước qua chính là một cách nhanh nhất để có được năng lực để hành nghề. Đó cũng là một bí quyết nhà nghề của giáo dục dựa trên việc làm. Tất nhiên, chúng ta học phải vừa có tinh thần tiếp thu, lại vừa có tinh thần phê phán, thì mới mau tiến bộ.

Việc yêu cầu đọc sâu, có thảo luận, có phản biện sử dụng phương pháp học tập phản tư (reflective learning), và vật liệu là sách Drucker và Inamori chính là học cách mà năm xưa nhà triết học Mortimer Adler sử dụng để triển khai “giáo dục khai phóng” trong chương trình Great Books nổi tiếng thế giới. Lập luận của trường phái Adler này nghe không có gì khó hiểu: thông qua nghiên cứu những thứ được coi là kinh điển (classic), người ta có thể tiếp thu được những cái căn cốt nhất (essentials) của nền văn hóa. Cho nên trường phái này được gắn tên là thuyết căn bản, hay chủ nghĩa thiết yếu (essentialism) trong triết lí giáo dục. Lập luận của tôi rất đơn giản, và hoàn toàn lặp lại Adler, không có gì mới: thông qua nghiên cứu kinh điển quản trị một cách đúng đắn và nghiêm túc, thì ắt là người học sẽ có được căn cơ của quản trị*.

P3: Học cái gì – Học thế nào để khai phóng?

Giờ ta sang câu hỏi cuối, nhưng nó lại là một cặp. Tóm lại bằng một cặp từ là Cái và Cách: Học CÁI gì, và Học CÁCH nào?

Mỗi một lĩnh vực (art) nó có một truyền thống và nhiều gợi ý để học một cách hiệu quả riêng. Cho nên nếu ta nắm được CÁCH học nó, thì cũng dễ đạt được CÁI cần học và đạt được nó rất năng suất.

Đấy là ý thứ nhất: người ta cần phải quan tâm cả một cặp HỌC CÁI GÌ – HỌC THẾ NÀO, chứ không chỉ nên quan tâm một vế.

Hiện nay người ta quá chú tâm đến việc tha cái gì về túi khôn của mình để dùng (thường là dùng ngay), như thế là hơi lệch.

Giờ ta sang ý thứ hai: nếu chỉ học một cái, thì học cái nào trước?

Tôi xin ghi ra đây một cách dứt khoát. Hơn 10 năm nay rồi tôi vẫn dứt khoát như thế: Học cách học trước.

Không phải tự nhiên mà bắt đầu khóa NeoManager gần 3 tháng, hay một chương trình Libero 1 năm, hoặc WiseLeader dài hơn nữa, tôi luôn thiết kế sự học bằng một khóa hướng dẫn đọc sách và học cách học. Mục đích thì đơn giản thôi là giúp người học tự nhận thức và trang bị cho mình một cái cần câu tri thức. Ai có rồi thì đẽo gọt nâng cấp lên, ai chưa có thì rước về mà dùng. Kĩ năng tự học có định hướng là kĩ năng thượng hạng bậc nhất trong thời đại thay đổi xoành xoạch ngày nay.

Nhưng tóm lại học cách học thì nó cũng phải có cái gì đấy cụ thể chứ?

Tôi bèn chế ra một cái gợi ý có tên là TTL, transformative technology-enabled learning, dịch nôm ra là trao cho người học một cách học chuyển hóa được sự yểm trợ của công nghệ. Với cách học này thì người học sẽ tiêu hóa được kiến thức chứ không tự mình biến mình thành cái máy nuốt chữ.

TTL có các thành phần chính yếu thế này:

Học cách đọc sách thông minh: chính là cách đọc sách có phản biện, có phản tư (reflection), các sách hay sách kinh điển sách quan trọng sách hữu ích sách thú vị với mình. Nhờ cách đọc đúng mà có chuyển hóa trong đầu.
Học bài học dưới dạng video được làm sẵn (trên Agilearn, các cổng MOOC) hoặc tự tìm thêm mà học. Khi học thì biết cách ghi chú những điều quan trọng, biết cách đem vấn đề khúc mắc hoặc hay ho ra thảo luận và chia sẻ với bạn học, với đồng nghiệp.
Thực hiện thí nghiệm có chủ đích (active experimentation) để áp dụng điều mình học được vào thực tiễn theo một chu trình học tập có Thử>Đúc rút>Kinh nghiệm>Cải tiến. Từ đó mà có chuyển hóa trong thực tiễn. Nhờ thực hành ngay khi học mà có thêm kinh nghiệm. Nó chính là phương châm làm-thì-học.
Nếu mục 3 là cá nhân mỗi người thực hiện một cái chu trình PDCA (Plan-Do-Check-Act) để tập cách tiêu hóa kiến thức. Thì các dự án (project) được bày ra để cùng nhau làm những điều phức tạp hơn một chút. Người học cùng học cách đạt được mục tiêu cùng nhau. Cũng qua đó mà rèn rũa thêm nhiều đức tính, nhiều phẩm chất và kĩ năng khác.
Thảo luận với bạn học, với mentor và chuyên gia. Nếu có điều kiện thì ngồi tại chỗ, ngồi quán cà phê, ngồi quán bia mà thảo luận. Nếu thời gian và địa lí cố tình chia rẽ thì hẹn nhau chui vào Zoom, vào Meet mà thảo luận. Nếu người ta muốn học thì công nghệ sẽ trợ giúp, trao cho bạn quyền năng để đạt được mục tiêu.

Với cách học như thế này, người học được trao cho một hướng dẫn về “cách học”, nhưng không phải trên trang giấy mà trong thực tiễn học tập. Cũng có nghĩa là học bằng việc làm. Nó kéo dài (3 tháng – 1.5 năm), do đó mà được rèn luyện liên tục, thành nếp học nếp nghĩ, nếp làm trong con người.

Cần nhấn mạnh thêm một tí nữa về cách học, có lẽ vẫn không thừa. Đó là đừng quá tự phụ về một “cách học tốt nhất”. Có ngời bảo đọc sách là tốt nhất. Có người bác lại, chiêm nghiệm là cách duy nhất. Nếu bạn định thực bụng đi bênh một phe nào, thì cũng sẽ mất thời gian đấy.

Để biết được cách học nào là hiệu quả nhất với mình, ngoài việc đừng có khinh suất những thành tựu về cách học của thiên hạ (tức là qua đường sách vở mà biết được), thì người ta cũng phải trực tiếp học qua việc làm, học qua kinh nghiệm. Rồi thời gian và sự trưởng thành trong tư duy giúp người ta tự mình làm ra cái cần câu chữ của riêng mình, tối ưu và hiệu quả.

Nhưng khoan, tôi đi học quản lí – lãnh đạo cơ mà, sao lại chỉ dạy tôi cách học ?

À thì đấy là học đầu tiên, chứ có dừng đâu. Sau khi có cần câu rồi thì ta phải đi câu chứ?

Do việc học là một việc kéo dài cả đời, nên thời gian cho mỗi khóa học hoặc mỗi chương trình dù có dài cách mấy thì vẫn chỉ là một khúc thôi. Vì thế thì phải ưu tiên hóa, và phải có những cái dự kiến dài hơi.

Tôi dựa vào vài nguồn tham khảo trong các chương trình giáo dục – đào tạo lãnh đạo, quản lí trên thế giới, từ các nguồn nghiên cứu học thuật mà làm thành một cái Backlog: NeoManager Competency Backlog gồm 25 mục có thể thay đổi và nội dung cập nhật qua thời gian (chính là đặc trưng quan trọng của Backlog: tính linh hoạt và theo nhu cầu). Ai thấy cần học cái gì để đem ra áp dụng cho đời sống, hoặc thấy đặc biệt thích thú tìm hiểu cái gì thì đẩy ưu tiên cho nó lên trước mà học. Rồi sử dụng TTL mà bắt đầu thực hiện việc “câu con chữ”. Nếu bí thì hỏi đội ngũ mentor có sẵn để gợi ý thêm (do đó ta thấy NeoManager nó là một hệ thống, một cái trường quản lí – nơi cung cấp hạ tầng cho việc học bao gồm cả sách vở nội dung và con người đồng hành nữa).

Đấy là một biểu hiệu của vận dụng triết lí linh hoạt trong đào tạo (agile education): hành dụng, linh hoạt, phát triển liên tục, dựa vào thực tiễn.

Trong khi thiết kế một lộ trình (được hiểu như là lộ trình gợi ý ban đầu làm cái xương sống cho người mới học), thì người thiết kế phác ra theo một cụm chủ đề cho tiện: Cá nhân [nhà quản lí] hiệu quả , rồi đến Nhóm hiệu quả, rồi Tổ chức hiệu quả. Sau NeoManager, người học được quyền chọn thời điểm và lộ trình tiếp theo: NeoLeadership (học sâu thêm về leadership), NeoBussiness (học thêm về kinh doanh), NeoOrganization (học sâu về tổ chức). Hoặc là rẽ nhánh sang nhánh khác: WiseLeader (học cách trở thành nhà lãnh đạo hiền minh để dẫn dắt một tổ chức sáng tạo hoạt động dựa trên tri thức). Hoặc là rẽ nhánh sang học Libero để đắp nền móng tri thức cho vững thêm. Hoặc là tự mình lên cho mình một lộ trình riêng.

Cuối cùng, khi ta bàn về cái ý “học cái gì”, cũng cần nhấn mạnh một điểm là dù rất nên thực dụng, người ta cũng đừng quá thực dụng sát mặt đất. Giời sinh cho ta cái đôi mắt để nhìn được một cái tầm nhìn vài cây số, thì đừng cắm mặt xuống đất mãi. Đôi khi ta phải nhìn ra xa, nhìn lên giời để biết mình cần học thêm cái gì. Hơn nữa, giời lại cho ta cái óc suy xét biết nghĩ, lại ban cho thêm một trái tim nồng ấm để biết được những điều mà đôi mắt ta không nhìn ra được. Học để phục vụ công việc cho hôm nay và mai sau, nhưng cũng còn phải học cả văn hóa quản trị, học cả cái “đạo” của nhà quản lí nữa…

Cách tiếp cận ấy gọi đơn giản là “khai phóng thêm nữa”, hay “mở mang thêm nữa”, và “không ngừng lại”. Còn làm thì còn học, học để mà làm. Hôm nay ta mở rộng hiểu biết và năng lực ra một chút nữa để giải quyết tốt hơn những vấn đề hiện tại và sẵn sàng đón nhận những thử thách lớn hơn trong tương lai.

Để chốt lại, thì tôi dùng hai ý tưởng của nhà khai sáng lĩnh vực quản lí Peter Drucker. Cái thứ nhất, quản lí (management) là một lĩnh vực khai phóng (liberal art), làm việc với những thứ cơ bản: con người, xã hội, kinh tế, chính trị, tri thức… Do đó người làm nghề quản lí cần phải học những thứ ấy để mà có hiểu biết mà làm việc cho tốt. Các kiến thức này và nó có ở trong các lĩnh vực khai phóng giàu truyền thống khác như triết học, tâm lí học, xã hội, tôn giáo… Do vậy học quản lí thì nên quan tâm đến một lối học khai phóng, không để mình giam cầm vào một khuôn khổ cụ thể nào, hay một tín điều cụ thể nào, một giáo trình cụ thể nào đó. Cái ý này của Drucker giúp ta mở to đôi mắt, mở rộng tâm hồn để đón nhận tinh hoa của loài người, biến nó thành của riêng mà dùng cho đời sống và cho sự sáng tạo của bản thân. Nhưng nếu bạn còn đắn đo về sự phóng khoáng quá trớn mà lối học này có thể gây ra, sợ học quá nhiều dẫn đến tẩu hỏa nhập ma, ngộ chữ hoặc quá nhiều lí thuyết suông hay “nhập rác vào đầu”, thì hãy nhớ đến phương châm TTL bên trên, và nhất là ý thứ hai mà Drucker đã cả đời nhấn mạnh: lấy hiệu quả ra mà xem xét. Lấy thực tiễn để đo chân lí, học cái gì đó mà có tác động tốt tới thực tiễn (cá nhân, nhóm, tổ chức, xã hội, loài người, trái đất) thì nhiều khả năng là đúng cái mình cần học rồi. Hiệu quả lên cách nghĩ, hiệu quả lên tâm hồn, hiệu quả lên hành vi, hiệu quả lên kết quả kinh doanh, hiệu quả lên tình cảm… Nhưng phải kiên nhẫn và sáng suốt để nhắc lại một ý phụ là: nhiều cái “hiệu quả” không đến ngay, ta cần một chút thời gian (vài ngày, vài tháng, hoặc đôi khi phải kiên nhẫn một hai chục năm).

Ghi chú: